print

اندیشکده آب

معرفی استان خراسان جنوبی

استان خـراسان جنوبي در شـرق کشور با مساحت 95385 کيـلومتر مربع بين طـولهاي جغـرافيـايي́ 32 ˚57 تا́ 50˚61 شرقي و عرضهاي جغرافيايي́ 31 ˚30 تا́ 15 ˚34 شمالي قرارگرفته است. این استان از شمال به استان خراسان رضوی، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب با استان سیستان و بلوچستان، از جنوب غربی با استان کرمان و از غرب با استان های یزد، اصفهان و سمنان همسایه است که این خود نشاندهنده اهمیت استراتژیک استان از نظر مرزی و امنیتی می باشد.

ارتفاعات استان بیشتر در مرکز آن قرار دارد که دارای حداقل ارتفاع 570 متر و حداکثر ارتفاع 2950 متر از سطح دریاست و از شمال به جنوب استان کشیده شدهاست. این استان بر روی کمربند آب و هوایی خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و دوری از دریا و مجاورت با مناطق کویر نمک، لوت و همچنین بادهای فرا ناحیهای نظیر باد 120 روزه سیستان بر خشکی هوا در این منطقه افزوده است و در سال های اخیر نیز پدیده تغییر اقلیم سبب خشکسالی های پی در پی شده و در حال حاضر این استان با کم آبی شدید مواجه است.

[[{"fid":"7730","view_mode":"default","fields":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"type":"media","field_deltas":{"2":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false}},"link_text":null,"attributes":{"class":"file-default media-element","data-delta":"2"}}]]

مهم‌ترین مشکلاتی که منابع آب استان با آن روبرو است، اقلیم استان، وجود لایه‌های نمکی و شکل حوضه‌های آبریز است که سبب شوری آب و خروج آن از استان می‌شود.

منابع آب استان به دو بخش، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی تقسیم می‌شود. آب‌های سطحی عبارت‌اند از رودها، روان‌آب‌های موقتی و آب پشت سدها و بندها. برای مهار روان‌آب‌ها و سیلاب‌ها، از گذشته در سراسر این استان، بندها یا سدهایی احداث شده است، این بندها در کشاورزی منطقه و تغذیه‌ی آب‌های زیرزمینی نقش مؤثری داشته‌اند. از منابع آب‌های زیرزمینی نقاط مختلف استان به‌وسیله‌ی قنات‌ها، چشمه‌ها و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق و نهرها بهره‌برداری می‌شود. متأسفانه این استان به دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی و بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، با افت شدید سطح سفره های آب زیر زمینی مواجه است. از این‌رو، بسیاری از دشت‌های استان جزء دشت‌های ممنوعه یا بحرانی به حساب می‌آیند. منابع آب‌های زیرزمینی استان به دو طریق طبیعی و مصنوعی تغذیه می‌شود.

[[{"fid":"7718","view_mode":"default","fields":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"type":"media","field_deltas":{"1":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"4":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"5":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"6":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false}},"link_text":null,"attributes":{"style":"height:40px; width:45px","class":"file-default media-element","data-delta":"1"}}]]

ضرورت و اهمیت تاسیس اندیشکده:

بحران آب در استان خراسان جنوبی

موضوع بحران آب در کشور و خصوصاً در استان خراسان جنوبی، بعنوان یک چالش بالقوه اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی این روزها بیش از پیش فکر مسئولین و مردم را بخود مشغول کرده است. اما خصوصا در استان خراسان جنوبی به گونه‌ای بایسته و زیر بنایی به آن پرداخته نشده است. وقتی استانی در ناحیه خشک کره خاکی قرارگرفته بطوریکه خشکی کم و بیش جزو ویژگی‌های ذاتی آن بشمار می رود و اکثر ذخایر آب خود را نیز مصرف کرده باشد اما هنوز خطر جدی بحران آب را حس نکند باید بیش از این نگران عاقبت و موجودیت خود باشد. واقعییت آن است که استان خراسان جنوبی از لحاظ جغرافیایی درمنطقه‌ای قرار گرفته که نه تنها بطور طبیعی و ذاتی جزو مناطق نیمه خشک، خشک و فراخشک محسوب می‌شود بلکه جزو استان‌هایی است که ضریب تاثیرپذیری آن از تغییرات اقلیمی بالاتر از بسیاری مناطق دیگر است.

مثال ملموس آن که، اگر کمی با تأمل و دقت به‌‌همین سه چهاردهه گذشته بنگریم درمی یابیم که درهمین مدت نسبتا کوتاه چقدرمنابع آب استان دچارتحول و نقصان شده است. روند خشک شدن بسیاری ازچشمه‌‌های طبیعی، قنات‌های کهن، چاه‌‌های دستی تا عمیق، رودخانه‌‌های فصلی براحتی این واقعیت تلخ و عبرت آموز را نشان می‌دهد. خشکیدن چاه‌‌ها و دربرخی موارد شورشدن، موجب کوچ اهالی بسیاری از روستاها شده و زنگ خطر زوال تمدن این آبادی‌ها را بصدا درآورده است. روستاهایی که تا چند سال پیش دارای رونق و سرسبزی و سرزندگی بودند اکنون متروکه شده و ساکنان آن نیز ناگزیر به مهاجرت شده‌اند. این سیل مهاجرت ناخواسته موجب حاشیه نشینی درشهرها می‌شود که خود ناخواسته زمینه‌ساز بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی است، یا به بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی دامن می‌زند. سوال مهم تر اینکه در صورت مهاجرت از مناطق مرزی (در اثر کمبود آب) چه مقدار بایستی هزینه کنیم تا بتوانیم امنیت مناطق مرزی را تامین کنیم؟

متاسفانه خطر دیگری که کمتر محسوس است و به تعبیری بحران خزنده محسوب می‌شود شور شدن آب و خاک است. این بحران خزنده وعامل بیابان زایی نه تنها حاصلخیزی و پویایی خاک و محیط زیست را از بین می‌برد بلکه امنیت غذایی را نیز به مخاطره می‌اندازد. افزایش گرما و کاهش بارندگی و برداشت بی رویه از سفره‌‌های آب زیرزمینی موجب شورتر شدن منابع آب و خاک می‌شود که عبوراز حد آستانه تحمل این دو منبع حیاتی را از حیز انتفاع خارج می‌سازد.

ازآنجایی که بقای استان خراسان جنوبی وابسته به این منابع حیاتی (آب و خاک) است سزاوار نیست تنها با شعار و حرف به آن پرداخته شود بلکه نیازمند عملکرد بسیجی توام با مطالعه و تحقیق می باشد.

راهبرد تنوع بخشی به تامین منابع آب و برنامه ریزی براساس توسعه پایدار راهبردهایی هستند که می بایست برای اجرایی نمودن این سیاست ها در بخش‌های آب شرب، بهداشتی،کشاورزی، صنعت، فضای سبز و حقابه های محیط زیستی دنبال شوند. بعنوان مثال در بخش آب ترکیبی از آب‌های سطحی حاصل از استحصال سیلابها و جمع‌آوری آب پشت بام‌ها، تصفیه فاضلاب‌های شهری وصنعتی برای استفاده مجدد، بهره برداری پایداراز منابع آب زیرزمینی و صرفه جویی حاصل از قوانین محدودیت زا در مصرف می‌توانند در استان خراسان جنوبی نیز جزو برنامه‌‌های مدیریتی در بخش آب و کشاورزی مورد توجه قرار گیرند.

[[{"fid":"7731","view_mode":"default","fields":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"type":"media","field_deltas":{"3":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false}},"link_text":null,"attributes":{"style":"height:487px; width:700px","class":"file-default media-element","data-delta":"3"}}]]

چالش‌های آب استان :

1- وقوع پدیده تغییر اقلیم و به دنبال آن خشکسالی⁮های اخیر سبب کاهش تغذیه سفره⁮های آب زیرزمینی استان گردیده و روند برداشت بی⁮رویه از منابع آب زیرزمینی استان باعث افت سطح آب سفره های زیرزمینی شده بطوریکه در بعضی از دشت های استان سالانه بیش از یک متر افت سطح ایستابی را شاهد هستیم و در صورتیکه این روند ادامه یابد در آینده ای نه چندان دور، تعداد زیادی از آبخوان های استان به کف مخزن رسیده و آبی برای برداشت نخواهند داشت.

2- برداشت بیش از حد از سفره⁮‌های آب زیر زمینی استان سبب پیشروی جبهه آب شور در سفره⁮های آب شیرین( پدیده Intrusion ) شده و در نهایت باعث شور شدن آب چاه⁮ها گردیده است.

3- برداشت بیشتر از حد از آبخوان‌های استان سبب شده تا در برخی دشت های استان فرونشست زمین را شاهد باشیم و این بدان معنی است که حتی در صورتی که در سالیان آتی، ترسالی هم داشته باشیم، دیگر آبخوان⁮های زیرزمینی ما ظرفیت ذخیره آب را نخواهند داشت.

4- اجرای طرح تجمیع و تصفیه فاضلاب در برخی مناطق شهر بیرجند، توجیه اقتصادی و فنی نداشته چرا که اولاً: خود محیط خاک، به عنوان فیلتر عمل نموده و می تواند آلاینده ها را جذب کند. ثانیاً: آلاینده های فاضلاب نمی توانند تا عمق 110 متری نفوذ کرده و آب زیرزمینی را آلوده کند. ثالثاً: استفاده از چاه های جاذب فاضلاب (روش سنتی)، سبب تغذیه سفره های آب زیرزمینی شده و با احداث شبکه متمرکز فاضلاب باعث توقف این تغذیه می شویم. رابعاً: فاضلاب تولید شده به سمت برکه⁮های تبخیری روستای امیرآباد هدایت شده و علاوه بر اینکه این آب با ارزش تبخیر می⁮گردد (و دیگر قابل استفاده مجدد نیست) از نظر بهداشتی، زیست محیطی و تولید بوی نامناسب نیز ساکنان منطقه امیرآباد را دچار مشکل می⁮‌کند.

5- نداشتن الگوی کشت مناسب که متناسب با منابع آب استان باشد، سبب سردرگمی کشاورزان شده به طوری که در برخی موارد اقدام به کاشت گیاهان علوفه ای با مصرف آب بالا می⁮نمایند در صورتی که گیاهان کم آب⁮بر و بومی منطقه (از قبیل : عناب، زرشک، زعفران و گیاهان دارویی ) مغفول مانده‌⁮اند.

6- در تصفیه خانه آب شرب بیرجند بین 50 تا 90 لیتر در ثانیه پساب شور تولید می شود که این مقدار آب برای منطقه⁮‌ی کم آبی مثل بیرجند، قابل صرف نظر کردن نیست و نیاز به بازیابی دارد. علاوه بر آن بنظر میرسد با هزینه های (احداث و نگهداری) زیادی که در این طرح شده است میتوان به هر خانوار شهروند بیرجندی یک دستگاه آب شیرین کن خانگی هدیه کرد مضاف بر اینکه در این حالت مطمئن خواهیم بود که توسط آب تصفیه شده (با هزینه تمام شده بالا) دیگر اتومبیل و یا حیاط منزل شسته نمیشود و یا اینکه فضای سبز منازل آبیاری نمی شود.

7- ایجاد صنایع آب بر در مناطقی مانند خراسان جنوبی که با کمبود شدید آب مواجه هستند خود چالشی بزرگ در راستای توسعه پایدار استان محسوب می شود. که به عنوان نمونه احداث صنایع فولاد در استان می باشد.

8- پایین بودن راندمان توزیع آب در مزرعه سبب هدر رفت آب و کاهش بهره وری اقتصادی از واحد حجم آب در استان شده است.

9- پایین بودن راندمان انتقال آب در بخش کشاورزی که سبب میشود قبل از اینکه آب به ابتدای مزرعه برسد به طرق مختلف (نشت و نفوذ، تبخیر و مصرف توسط علف های هرز ) هدر رود.

3-10- عدم توجه به موضوع پدافند غیر عامل در تاسیسات آبی استان که در این خصوص میتوان به تصفیه خانه آب شرب شهر بیرجند اشاره نمود.

11- تلفات 25تا 30 درصدی آب شهری در مسیرهای انتقال و توزیع بدلیل فرسودگی و عدم رسیدگی بموقع، عدم نوسازی و بهسازی شبکه‌‌های انتقال و توزیع آب شهری.

12- عملیاتی نشدن توسعه فراگیر سیستم های آبیاری تحت فشار در استان (بخصوص آبیاری قطره ای که سازگاری بیشتری با اقلیم استان دارد) بطوریکه در حال حاضر کمتر از 1% اراضی استان تحت این روش ها آبیاری میشوند البته لازم به ذکر است که همین 1% هم به شکلی اجرا شده که سبب افزایش سطح زیر کشت و در نهایت کاهش تغذیه سفره آب زیرزمینی و افت بیشتر سفره ها شده است.

14- ازآنجایی که آب بعنوان یک کالای اقتصادی، بهداشتی و رفاهی در حوضه شرب و بهداشت نقش کلیدی دارد قیمت آن باید متناسب با ارزش آن باشد. وقتی بهایی که برای آب پرداخت می‌شود متناسب با ارزش آن نباشد به طور خودکار درصرفه جویی دقت بعمل نمی‌آید.

15- آبیاری بی رویه فضای سبز شهری در برخی موارد با آب شرب شهری و خصوصا آبیاری گیاهان پر آب بر مانند چمن.

16- در مناطق گرمسیری مانند خراسان جنوبی مقدار قابل توجه‌ای از آب شرب کمیاب و با کیفیت بالا توسط کولرهای آبی برای سرمایش مصرف می‌شود.

17- عدم توجه و نظارت کافی بر مطالعه و اجرای اثرات زیست محیطی پروژه‌‌ها پروژه‌‌های عمرانی و توسعه‌ای در استان.

18- نظر به افت شدید سفره های آب زیرزمینی در برخی مناطق استان، حتی گیاهان مقاوم به کم آبی (مانند تاغ) دوام نیاورده و در حال نابودی هستند که در صورت ادامه این روند، با توجه به بادخیز بودن منطقه، افزایش ریزگردها دور از انتظار نمی باشد.

19- عدم آمادگي وعلاقه مندي كشاورزان به يكپارچه شدن اراضي و نظام يكجا كشتي.

20- عدم مشاركت مردمي در طرح‌هاي توسعه اي آب استان.

21- عدم دقت در مطالعات فني اوليه طرح های آبی و آبخوانداری استان که سبب ناکارآمدی طرح ها و هدررفت سرمایه ها گردیده است که از آنجمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار بدون مطالعات اولیه دقیق
- احداث برخی سدها در استان بدون توجیه اقتصادی و فنی
- احداث برخی طرح های آبخوانداری و آبخیزداری بدون مطالعات اولیه دقیق
- عدم استاندارد قطعات در سیستم های آبیاری تحت فشار اجرا شده که سبب از کار افتادن سیستم ها - گردیده است

22- مشكلات مربوط به استفاده از تسهيلات و وامهاي بانكي برای کشاورزان که بعضا با بروکراسی های پیچیده سبب انصراف کشاورزان از دریافت تسهیلات میگردد و عدم تخصيص اعتبار لازم جهت بهره برداري ، بازسازي و نگهداري سيستم ها.

23- نداشتن فرهنگ استفاده صحيح از آب در بخش های مختلف کشاورزی، شرب، بهداشت، صنعت، فضای سبز و زیست محیطی.

24- عدم مديريت مناسب بهره برداري از منابع آب استان با دیدگاه توسعه پایدار.

25- عدم مدیریت جامع حوضه های آبخیز استان.

26- عدم استفاده مجدد آب های برگشتی و پساب صنایع.

27- عدم توجه به مشکلات زهکشی و شوری اراضی کشاورزی که سبب کاهش شدید محصولات در واحد سطح شده است.

28- عدم توسعه فراگیر سیستم های گلخانه ای و نشاء در سطح استان.

29- عدم کنترل سیلاب شهری ، روستایی و زراعی که هر ساله سبب خسارات زیاد در این بخش ها میگردد. خصوصا اینکه شهر بیرجند در خط القعر واقع شده و همواره مورد تهدید سیلاب می باشد.

30- عدم توجه به میراث ملی قنات در استان.

31- کمبود نظارت بر برداشت های غیر مجاز آب زیرزمینی و نیز چاه های غیر مجاز .

32- عدم استفاده از آبهای تولید شده در سطوح غیر قابل نفوذ شهری مانند: آب پشت بام ها، صحن های غیر قابل نفوذ، سطوح آسفالت خیابان ها و جاده ها و ...

33- عدم استفاده از تحقیقات دانشگاهی (مقالات، پایان نامه ها، نتایج کنفرانس ها و همایش های برگزار شده در استان).

34- خروج آبهای سطحی و زیرزمینی در مرزهای داخلی و بین المللی استان.

35- عدم توجه به سیستم های سنتی استحصال آب باران در استان مانند بندسارها.

36- عدم استفاده از شیرهای استاندارد کم مصرف در بخش مصارف خانگی.

37- نداشتن یا عمل نکردن به قوانین پیشگیرانه در خصوص هدر دادن آب در بخش های مختلف.

38- عدم استفاده از پتانسیل های انسانی کارآمد و تاثیرگذار جامعه (از قبیل روحانیت و اساتید دانشگاه، ریش سفیدان و کدخداها) در راستای فرهنگ سازی مصرف بهینه آب.

39- شیوع تفکر انتقال آب بین حوضه ای (از دریای عمان یا نظایر آن) برای حل کردن مشکل کم آبی استان، بجای تفکر صرفه جویی و استفاده بهینه آب.

40- عدم اطلاع رسانی به مردم در خصوص وضعیت سفره های آب زیرزمینی استان.

با توجه به اهمیت بحران آب در استان تشکیل اندیشکده آب و استفاده از هم اندیشی نخبگان ضروری به نظر می رسد.

مشخصات:

[[{"fid":"7732","view_mode":"default","fields":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false},"type":"media","field_deltas":{"7":{"format":"default","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false}},"link_text":null,"attributes":{"style":"height:125px; width:700px","class":"file-default media-element","data-delta":"7"}}]]