شماره 111 نشریه بصائر منتشر شد

معاونت بررسی و گفتمان‌سازی سازمان بسیج اساتید کشور منتشر کرد : 

 

 

تأملی بر دستاوردهای نظری و عملیاتی

 حماسه پیاده‌روی اربعین حسینی

 

چکیده

1- بنا به نقل مشهور، اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی بزرگ رسول خدا به زیارت قبر امام حسین نائل شد و در همان جا بود که اهل بیت هنگام بازگشت از شام نیز به زیارت مزار امام آمده و جابر را ملاقات کردند. بنابراین، پیاده روی اربعین از همان اولین اربعین امام حسین آغاز شد.

2- اربعین حسینی پس از فراز و فرودهای بسیاری امروزه به صورت گسترده، عظیم و با یک حرکت چندین میلیونی شکل می گیرد.

3- علی‌رغم اینکه در زمان حکومت بعث عراق به شدت با برگزاری مراسم پیاده روی اربعین مقابله می‌شد، این مراسم به صورت مخفیانه برگزار می‌شد. با سقوط حکومت بعت برگزاری مراسم رونق گرفت و در سال‌های اخیر، با حضور بیش از بیست میلیون مردم جهان برگزار می‌گردد.

4- مناسک دینی مانند حج و اربعین، گنجینه‌ای عظیم هستند که هر چند به ابعاد فردی، عبادی و معرفتی آن کمابیش توجه شده است؛ اما به ابعاد اجتماعی- سیاسی آنها و جایگاه و ظرفیت‌هایشان در مسیر تحقق تمدن اسلامی و تعمیق معارف دینی در جان مسلمانان، توجه زیادی نشده است. اربعین از این منظر، صرفا یک آیین مذهبی و درون دینی نیست؛ بلکه باید آن را مانند آیینی انسانی (فراملیتی، فرامذهبی و حتی فرادینی) برشمرد که ظرفیت‌های پیدا و پنهان آن می‌تواند در راستای تحقق تمدن نوین اسلامی در برابر تمدن غرب قرار گیرد.

5-پیاده روی اربعین حسینی به‌عنوان بزرگ ترین اجتماع انسانی بشریت دارای آثار کارکردها و نتایج  شگفت انگیزی می‌باشد که این آثار و کارکردها می‌تواند از زوایای مختلف مورد برسی قرار گیرد.

6-در این نوشتار سعی شده است به کارکردها، دستاوردهای سیاسی و اجتماعی اربعین در دو عرصه‌ی نظری و عملیاتی پرداخته شود.

در بخش اول به چالش کشیدن نظریه‌های مرسوم علوم اجتماعی، کمک به شکل‌گیری دانش تمدن نوین اسلامی، الزام در بازتعریف برخی از مفاهیم علوم انسانی، تقویت روحیه جمع‌گرایی و به چالش‌ کشیدن مکتب فردگرایی، جایگاه منحصر به فرد تجمع اربعین در بین سایر مناسک مذهبی به عنوان کارکردهای نظری مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در بخش دوم با عنوان کارکردهای عملی پیاده روی اربعین؛ وحدت بخشی به جهان اسلام، تقویت هویت شیعی، رسوایی دشمنان شیعی در پرتو نمایش امنیت عراق، به نمایش گذاشتن مولفه قدرت آفرین جمعیت، تقویت مناسبات میان ایران و عراق و عجز و رسوایی حربه سانسور رسانه‌های بیگانه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

 

مقدمه:

با گذشت حدود ۱۴قرن از واقعه عاشورای سال ۶۱ هجری، اینک زیارت اربعین که از سوی امام حسن عسگری (ع) به عنوان یکی از پنج نشانه برای مؤمن بیان شده[1]، در قالب بزرگ‌ترین تجمع انسانی جهان به قدمگاه عاشقان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) فارغ از مذهب، نژاد، ملیت و مرزهای جغرافیایی تبدیل شده است. حضور قریب به ۲۷ میلیون زائر در راهپیمایی اربعین با هدفی مشترک از نزدیک به ۶۰ کشور جهان بیانگر واقعیت جدیدی در عرصه جهان اسلام و بین الملل می‌باشد.

1- دستاوردهای نظری اربعین

1-1- به چالش کشیدن نظریه های مرسوم علوم اجتماعی

اگر انقلاب اسلامی تمامی تحلیل‌گران حوزه جامعه شناسی را با بن بست تحلیل روبرو کرد و عاجز از تطبیق این انقلاب عظیم با تئوری‌های رایج در باب انقلاب های اجتماعی شدند، راهپیمایی عظیم اربعین هم نمونه‌ای مهم در لزوم تغییر نگرش جامعه شناسان در باب تحلیل جامعه و مؤلفه‌های اجتماعی همچون همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی می‌باشد. در اندیشه‌های رایج جامعه شناسی افرادی همچون روسو، همبستگی اجتماعی را در قراردادهای اجتماعی جستجو می‌کنند و افرادی همچون هابز آن را بر آمده از زور و اقتدار می‌داند و در نزد دورکیم، همبستگی اجتماعی امری بیرونی، خود بنیاد و برآمده از جامعه است.[2]

 اما براساس آموزه‌های دینی همبستگی تنها در سایه اعتصام و توسل به ریسمان الهی ممکن است. وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا  وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا  كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.[3]

و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان از یکدیگر بودید پس میان دل‌های شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.

در این راه همایش عظیم انسان به خوبی پیداست که چگونه محبت و زیارت امام حسین (ع) بالاترين همبستگی اجتماعی را با تمام تكثر فرهنگی در بین ملل مختلف ایجاد کرده است.

1-2- کمک به شکل‌گیری دانش تمدن نوین اسلامی

در این باب ابتدا باید توجه داشت که تحقق تمدن اسلامی تنها در سایه شبکه علوم و دانش‌های کارآمدی امکان پذیر است که از یک طرف ریشه در باورها و مبتنی بر مبانی و آموزه‌های اسلام ناب باشد و از طرف دیگر در صحنه عینی بتواند با علوم رقیب خود هماوردی داشته و به نحو احسن نیازهای جامعه اسلامی را پاسخگو باشد. اما نکته مهم این است که تولید علوم اسلامی کارآمد تنها با حرکت نظری و فکری تحقق پیدا نمی‌کند بلکه این حوادث اجتماعی و عینی است که هم جهت‌ گیری‌های علمی و هم ظرفیت و سرعت رشد علمی را رقم می‌زنند.

با توجه به این نکته راهپیمایی عظیم اربعین با جلوه‌های ناب آن به خوبی می‌تواند محمل نظریه پردازی جدیدی برای نیل به تمدن اسلامی قرار گیرد. از یک منظر می‌توان زیست مؤمنانه در این ایام محدود را جلوه‌ای از جامعه آرمانی مهدوی دانست که لازم است به خوبی زوایای آن مدنظر نخبگان فرهنگی و اندیشمندان جهان اسلام قرار گیرد. به نظر می‌رسد حضور اساتید حوزه و دانشگاه، پژوهشگران و نظریه‌پردازان حوزه علم و دانش مخصوصا پژوهشگران حوزه علوم انسانی در همایش عظیم اربعین ضرورت دارد چرا که بسیاری از معادلات و اندیشه‌های علوم موجود - که عمدتا علوم سکولار غربی می‌باشند - عاجز از تحلیل بسیاری از روابط انسانی شکل گرفته در این زیست مؤمنانه می‌باشند و پی بردن به همین موضوع در غنای علمی نخبگان تأثیر شایانی خواهد گذاشت.

1-3- الزام در بازتعریف برخی از مفاهیم علوم انسانی

اینکه اندیشمندان علوم اجتماعی و سیاسی به دنبال تحليل مؤلفه‌هایی همچون هویت، وحدت اجتماعی، ایجاد همدلی، مهار قدرت، جنبش‌های اجتماعی و ... می‌باشند، با مطالعه دقیق این حادثه بزرگ می‌توان به نظریه‌های جدیدی پیرامون این مؤلفه‌های مهم دست یافت. به‌عنوان نمونه هویت اجتماعی در این حادثه بر اساس "محب به امام" تعریف می‌شود و نه بر اساس ملیت و قومیت و یا هر مؤلفه دیگری که در مکاتب سیاسی دنیای امروز مطرح است. در این اجتماع عظیم وحدت اجتماعی و شکل‌دهی جبهه حق در مقابل جبهه باطل بر مدار مبارزه با ظلم و استکبار و بغض نسبت به اولیاء تاریخی و اجتماعی جبهه ظلمت شکل می‌گیرد.

پژوهشگران حوزه روان‌شناسی به‌خوبی شاهد بروز ناب‌ترین تمایلات، انگیزه‌ها و رفتارهای انسانی در این همایش می‌باشند. به عبارت دیگر اگر روان‌شناسی به دنبال شناخت حالت‌ها، عادت‌ها، فعالیت‌ها، کنش‌ها و واکنش‌های نسبتاً پایداری است که از انسان سر می‌زند و همواره قابل مشاهده، اندازه‌گیری، ارزیابی و پیش‌بینی است. در این همایش احساس آرامشی که هم زوار و هم خادمین به زوار دارند، وصف ناشدنی می‌باشد. میل به خدمت به دیگران و خود را ندیدن و بلکه خود را وقف دیگری کردن، بهجت و صفای بالای روحی و روانی انسان‌ها در این ایام بسیار دیدنی است. در این جامعه کوچک تمام منیت‌ها و اختلافات رنگ می‌بازد و در پرتو هدف متعالی و عشق برتر به جای نزاع و کشمکش به همگرایی و محبت به یکدیگر روی می‌آورند.

1-4- تقویت روحیه جمع‌گرایی و به چالش کشیدن مکتب فردگرایی

امروزه فردگرایی[4]، دیدگاه غالب در جهان است. اما آیین‌هایی مانند اربعین به تقویت روح جمعی کمک شایانی می‌کند. همگراسازی افراد جامعه با یکدیگر، از دیگر کارکردهای آیین‌هاست که بیش از هر سنت دیگری تأثیرگذار است. البته بایستی به این مهم نیز توجه داشت که این حرکت عظیم نباید به ضد خود مبدل شده و مایه تفرق و دشمنی و نابسامانی اجتماعی شود.

1-5- جایگاه منحصر به فرد تجمع اربعین در بین سایر مناسک مذهبی

پدیده اربعین در سالیان اخیر چه به لحاظ تعداد افراد شرکت کننده و چه به لحاظ ارزش‌های معنوی در آن، جایگاه منحصر به فردی را در بین سایر مراسمات مذهبی به خود اختصاص داده است. در این بخش به چند مورد از نقل قول اندیشمندان و جراید مختلف در این باره اشاره می‌شود.

سید مهدی المدرسی، روحانی شیعه در عراق، در مطلبی که نشریه هافینگتون پست آمریکا آن را منتشر کرد. پیام اربعین را این‌گونه بیان می‌کند. راهپیمایی اربعین نه حج مسلمانان است (چرا که در اربعین بیش از ۵ برابر حج جمعیت می‌آید) و نه کوم میلای هندوهاست (یک فستیوال هندی) که هر سه سال یک‌بار برگزار می‌گردد .... آن‌طور که مشهود می‌باشد اربعین پرجمعیت‌ترین گردهمایی دنیاست. اربعین ویژگی دیگری نیز دارد که نه فقط یک تمرین روحی برای شیعیان به شمار می‌رود بلکه اهل تسنن، مسیحیان، ایزدی‌ها، زرتشتیان در زیارت و همین طور خدمت به زائران شرکت می‌کنند. ..... تنها نگاه کردن به عظمت شمار انسان‌هایی که در حرکت هستند شما را شگفت زده خواهد کرد.[5]

در اربعین حسینی میلیون‌ها نفر در مواکب پذیرایی و اسکان داده می‌شوند؛ اغلب زائران مسیر نجف تا کربلا، به طول ۸۰ کیلومتر را در سه روز می‌پیمایند می‌توان گفت جمعیت شرکت کننده در کنگره عظیم حج، حداکثر چهار میلیون نفر است و جمعیتی حدود چهار برابر حج در زیارت اربعین گرد هم می‌آیند. درحالی‌که حاجیان هر سال، حداکثر ۲۰ کیلومتر را پیاده روی می‌کنند، زائران اربعین، که از مناطق مرزی مختلف این کشور مانند بصره، ناصریه و نعمانیه می‌آیند، گاهی حدود ۴۰۰ کیلومتر را طی می‌کنند تا به نجف برسند. همچنین میلیون‌ها انسان دیگر که از سراسر دنیا با وسایل نقلیه خود را به نجف می‌رسانند تا از آنجا با سایر زائران رهسپار کربلا شوند و مسیری حدود ۸۰ کیلومتر را پیاده‌روی کنند تا روز اربعین به کربلا برسند.

2- کارکردهای عملی پیاده‌روی اربعین حسینی

2-1- پاسداشت یاد و خاطره امام حسین علیه‌السلام

از مهم‌ترین کارکردهای  اربعین، زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام حسین علیه‌السلام و یاران باوفای اوست که در پرتو شناخت فلسفه قیام و شهادت آنان قابل اکتساب است. این آیین‌ها تلاشی برای زنده نگه داشتن هدف امام است و طبعاً بیشترین دغدغه شرکت کنندگان و کارگزاران باید یادآوری این مطلب باشد که قیام امام برای چه بود و چرا جان خویش را فدا کرد؟ اما از دیگر سو، اربعین مبدأ حرکت جوشنده و تمام ناشدنی تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی نیز هست. اهمیت اربعین به این‌رو  است که تمام همت و تلاش اهل بیت و شیعیان صرف زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام حسین (ع) و ورود در مبارزه‌ای فرهنگی علیه نظام ستمکار اموی و پس از آن نظام عباسی و همه نظام‌های ستمگر در طول تاریخ است.

2-2- وحدت بخشی به جهان اسلام

عبادات و فرایض، افزون بر جنبه فردی و تأثیری که در دگرگونی روحی، فکری، اخلاقی و رفتاری افراد بر جای می‌نهند، به نوعی با مسائل اجتماعی و حقوق جمعی نیز در ارتباط است اربعین در این میان از جمله مناسک و آیین‌های اجتماعی است که به‌رغم ماهیت درون مذهبی‌اش، به دلیل فراملیتی بودن قیام عاشورا، ظرفیت‌های بسیاری را برای زمینه‌سازی تحقق امت واحد اسلامی دارد .

پیاده‌روی و برگزاری آیین اربعین صرفاً حرکتی شیعی و ایرانی نیست؛ بلکه نقطه عطف وحدت میان همه مسلمانان و ایجاد وفاقی در جهان اسلام است. اربعین با توجه به کارکردهایی که دارد و وفاقی که در جهان اسلام ایجاد می‌کند، در راستای بینش تمدنی امام خمینی است؛ چنان‌که ایشان فرمودند: «راه قدس از کربلا می‌گذرد» و این وحدت و همدلی، اقدامی در مقابل تمدن غرب و در راستای رسیدن به آرمان‌های اسلامی است.

در راهپیمایی اربعین، هر سال بیش از بیست میلیون نفر با محوریت اسلام و امام حسین علیه‌السلام در یک‌سو به حرکت در می‌آیند، همه به یک هدف می‌اندیشند و یک نقطه مشترک دارند و این عامل مهمی برای شکل‌گیری و تداوم اتحاد میان مسلمانان است و نشان می‌دهد مکتب اهل بیت در ایجاد اتحاد میان مردم و ثبات بخشی به آن بسیار قدرتمند است. باید پیروان همه مذاهب که محبت خاندان پیامبر و رعایت حرمتشان را وظیفه خود می‌دانند، از این فرصت برای نزدیک شدن افکار و سلایق به یکدیگر بهره ببرند و در مسیر وحدت بیشتر مسلمانان بکوشند و روز به‌روز بر اقتدار و عظمت خود بیفزایند.

2-3- تقویت هویت شیعی

 پاسداشت اربعین در میان شیعیان اهل بیت یکی از برجسته‌ترین عوامل تقویت هویت شیعی است. راهپیمایی اربعین، تأکید بر هویت دینی کسانی است که از ملیت‌های مختلف، گرایش‌ها و قومیت‌های مختلف در کنار هم جمع می‌شوند. از هرجایی که می‌آیند برای زائر امام حسین (ع) این حس وجود دارد که اینجا مرکز ثقل هویتی آن‌ها است.

در واقع در اربعین هویت شیعی جان و قالبی تازه می‌گیرد و با استمداد از نیروی شگرف عاشورا ظهور پر قدرتی را در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و نظامی به نمایش می‌گذارد. محبت و دوستی مسلمانان در جریان راهپیمایی عظیم اربعین حسینی و انسجام و اتحاد آن‌ها و احساس غرور و نشاطی که برای مسلمانان در چنین فضایی ایجاد می‌شود، از مهم‌ترین جلوه و دستاوردهای این آیین عظیم حسینی است که باید قدر آن را دانست و آن را پاس داشت.

2-4- رسوایی دشمنان شیعی در پرتو نمایش امنیت عراق

برگزاری راهپیمایی صلح آمیز اربعین، نمایش امنیت عراق و ضربه نمادین هم‌زمان به گروه تروریستی داعش و ایالات متحده آمریکاست که یکی در پی ناامن سازی عراق است و دیگری ایجاد امنیت در عراق را بدون حضور خود ناممکن می‌داند. این قدرت نرم شیعیان است که بدون فرقه گرایی، با حضور مسالمت‌آمیز خود در مراسم عاشورا و اربعین، بر وحدت و همبستگی ملی در عراق صحه می‌گذارند. در واقع همان‌طور که پیام عاشورا و اربعین ماهیتی فرامذهبی و جهان شمول دارد، پیام‌های سیاسی راهپیمایی اربعین نیز قالب‌های فرقه‌گرایانه را شکسته و پیام‌آور صلح، همبستگی و همکاری است.

 2-5- به نمایش گذاشتن مؤلفه قدرت آفرین "جمعیت"

در طول تاریخ، جمعیت به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت و اقتدار شناخته می‌شده است. پیاده‌روی اربعین، نمایش اقتدار جهان اسلام است و در جامعه شناسی توسعه، جمعیت تحصیل کرده و ماهر را به‌عنوان مهم‌ترین رکن توسعه هر جامعه‌ای می‌شناسند.

در سال‌های اخیر، جمعیت حاضر در مراسم پیاده‌روی اربعین در عراق، از بزرگ‌ترین اجتماعات مسالمت‌آمیز جهان بوده که به گفته رئیس شورای استان کربلا، تعداد زائران حسینی در سال ۱۳۹۴، به ۲۷ میلیون نفر رسیده که این زائران در طول ده روز وارد کربلا شده‌اند شایان ذکر است که اکثریت جمعیت حاضر در مراسم اربعین، از قشر جوان هستند. این در حالی است که اکثریت جمعیت‌های حاضر در سایر مراسم مذهبی ادیان، از قبیل حج میان‌سال و پیر هستند.

 

2-6- تقویت مناسبات میان ایران و عراق

مراسم شکوهمند اربعین می‌تواند به ترمیم برخی شکاف‌های ارتباطی مثل کدورت‌های ناشی از جنگ میان زائران ایرانی و عراقی و ارتقاء روابط سیاسی دو کشور مسلمان کمک شایانی کند. بی‌تردید تقویت و توسعه مناسبات دو کشور آثار و برکات بسیاری را در پی خواهد داشت و نقش شیعیان در تحولات منطقه‌ای و بین المللی را بارزتر خواهد کرد.

2-7- عجز و رسوایی حربه سانسور رسانه‌های بیگانه در مواجهه با عظمت اربعین حسینی

رسانه‌های معاند کشورهای بیگانه اعم از شبکه‌های ماهواره‌ای و مجازی که دائماً درصدد سانسور و برعکس جلوه دادن نقاط قوت کشورهای شیعه به‌ویژه جمهوری اسلامی ایران بوده و هستند در مواجهه با بداعت عظمت اربعین حسینی مجبور به پاره‌ای از اظهارنظرهای واقعی در این باره شده‌اند. یکی از رسانه‌های چین، به ناتوانی رسانه‌های غربی در سانسور اربعین، اشاره می‌کند و می‌گوید: «اربعین 20 میلیونی آن‌قدر صدایش بلند بود که رسانه‌های غربی و عربی نتوانستند خیل عظیم عاشقان سید و سالار شهیدان را نادیده و پاسخ به ندای پیچیده در گوش اعصار «هل من ناصر ینصرنی» را ناشنیده بگیرند. حضور شیعیان در عراق، اربعین امسال را به بزرگ‌ترین تجمع بشری تبدیل کرد و رسانه‌های خارجی را وا‌داشت تا از آن به‌عنوان «نمایش قدرت شیعیان» در عراق و خاورمیانه‌ای یاد کنند که درگیر طاعون تکفیری‌ها و سلفی‌ها شده است.

یورونیوز نیز درباره شرکت میلیونی مردم در اربعین حسینی می‌نویسد: «شهر کربلا در عراق، میزبان میلیون‌ها زائری بود که از داخل و خارج کشور خود را به آن رسانده بودند. بسیاری از آن‌ها با پای پیاده راه کربلا را در پیش گرفته بودند تا در مراسم عزاداری اربعین حسینی شرکت کنند؛ این مراسم که از آن به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین مراسم مذهبی یاد می‌گردد با حضور بیش از ۲۰ میلیون دوستدار امام حسین، امام سوم شیعیان در امنیت کامل برگزار شده است. در این مراسم دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری از کشورها و شهرهای مختلف هر یک به سبک و سیاق و به زبان خود عزاداری می‌کردند. اما همه آن‌ها یک‌صدا نام حسین(ع) را فریاد می‌زدند. خیابان‌های اطراف حرم امام حسین (ع) مملو از جمعیت بود»[6]

2-8- از دیگر کارکردهای عملی اربعین می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

- زنده نگه داشتن و تقویت روح جمعی و نیز استمرار مبارزات ائمه اطهار؛

- گسترش امید و امیدواری در اوضاع سخت و طاقت فرسای بحرانی در میان شیعیان؛

- زنده نگه داشتن روحیات حماسی و دلاوری و شجاعت در افراد و رواج و ادامه آن؛

- احیای روحیه انتقام از ستمکاران با تبیین ظلم‌هایی که بر ائمه اطهار و پیروان آنان در طول تاریخ رفته است.؛

- توجه به جامعه و حکومت آرمانی امام زمان (عج).

- تقویت خودآگاهی دینی و احساس زندگی در قامت یک امت؛

- زمینه‌سازی برای تحقق کنش‌های متعهدانه در راستای تأمین اهداف جهانی اسلام.

 

[1] .عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏

مؤمن پنج نشانه دارد: اقامه ۵۰ رکعت نماز (مجموع واجبات و مستحبات)، خواندن زیارت اربعین، انگشتر عقیق در دست راست کردن، در سجده پیشانی بر خاک نهادن و «بسم الله الرحمن الرحیم» را (در نماز) بلند گفتن

(وسائل الشیعه، جلد ۱۰، صفحه ۳۷۳)

[2] . احمد نقیب زاده، در آمدی بر جامعه شناسی سیاسی، صص30 الی 38.

[3] . آل عمران، ۱۰۳.

[4] . Individualism

[5] . https://www.mashreghnews.ir/news/368545

[6] . https://www.yjc.news/fa/news/6309987